KORKUNUN YARATTIĞI SUSKUNLUK SARMALI ve TOPLUMSAL FELÇ DURUMUNA SOSYOLOJİK BİR BAKIŞ
Giriş
Olağandışı koşullarda, yönetimlerin baskısı sonucunda toplumlarda genellikle suskunluk sarmalı ile birlikte tercih çarpıtması yaşanır ve sonuçta bir toplumsal felç durumu meydana gelir. Bugün tam da böyle bir süreçten geçiyor ülke. Bu üç anahtar kavramı çözümlediğimiz taktirde içinde bulunduğumuz durumu anlamamız, her birinin ne anlama geldiğine ve birbirleri ile olan ilişki ve çelişkilerini yaşadıklarımız bağlamında kavramamız daha mümkün olacaktır.
Suskunluk Sarmalı
Suskunluk sarmalı, fikirlerinizin toplumun genelinde kabul görmemesi veya baskı altında olması durumunda, onlardan vazgeçme pahasına susmaktır. Çünkü sıradan kişi içinde yaşadığı toplumdan dışlanmaktansa onunla uyum içinde yaşamaya meyleder. Eğer fikirleri içinde bulunduğu gruptan ya da toplumdan onay görmüyorsa, hatta bu fikirleri açıkladığı taktirde dışlanacağını, baskı göreceğini düşünüyorsa o zaman bir çeşit kişisel tedbir olarak susar.
Böylece bir fikir sahibi olarak dışlanmaktansa susmayı ve kabuğuna çekilmeyi tercih eder. Bu durum o kişiyi zamanla genel geçer görüşe uyum göstermeye, teslimiyetçiliğe kadar götürebilir. Haksızlıklara artık eskisi gibi ses çıkarmaz, onları görmezden gelmeye başlar, sonunda bu davranışı bir alışkanlığa dönüşür, alışkanlık da zaman içinde o kişinin bir nevi karakteri haline gelir. Kişiler çoğalır ve bu giderek bir hastalık gibi topluma sirayet eder, insanlar korktukları için susar ve giderek aslında bir çeşit yabancılaşma yaşar. Korku ve baskıdan dolayı meydana gelen suskunluk sarmalının yol açtığı bu yabancılaşma aslında insani bir trajedidir.
Tercih Çarpıtması
Ancak iş burada kalmaz, bir müddet sonra kişi susmakla kalmaz, toplumsal onay alabilmek için, giderek yaygın görüşün yanında saf tutmaya başlar. İşte burada ikinci anahtar kavram olan “tercih çarpıtması” devreye girer. Tercih çarpıtması, görüşü ve/veya tercihi öyle olmadığı halde sırf bulunduğu ortamdan dışlanmamak için ve onlardan onay görmek ve hatta onlar gibi görünmek için asıl tercihini saklayıp, baskın tercih yanında yer almak davranışıdır. Diğer bir deyişle asıl görüşünün hilafına baskın görüşü dillendirme durumu ve davranışıdır.
Bir çeşit “sureti haktan görünmek” veya takkiye yapmak da denebilir buna. Dolaysıyla böyle zamanlarda yapılan kamuoyu araştırmaları gerçeği yansıtmaz, bu çalışmaların standart sapmaları her zamankinin çok çok üstünde gerçekleşir.
Bu bir parti, bir görüş, bir duruş için olduğu gibi bir liderin yanında sıkça gösterilen (dalkavukça) bir davranış ve söylem biçimi olarak da göze çarpar. Kişi burada ilkelerden ziyade konjonktüre göre tavır alır; böylece suskunluk sarmalı giderek tercih çarpıtmasını boyutlandırır o da sosyolojik olarak toplumsal felce yol açar.
Toplumsal Felç Durumu
Suskunluk sarmalı ile tercih çarpıtmasının fonksiyonel etkileşimi sonucunda toplumsal felç durumu meydana gelir. Diğer bir deyişle, bu nevi kişilerin çoğalarak toplumu sarması durumunda, toplum hareket edemez, kıpırdayamaz, refleks gösteremez, tepki gösteremez hale gelir. Toplumsal felç yaşayan toplum olan bitene (ne olursa olsun) tepki göstermez, gösteremez. Şöyle ki; insanın bacağı felçli olduğunda nasıl ki hareket edemezse, felçli hale gelmiş bir toplum da tıpkı felçli bir bacak gibi hiçbir olay karşısında tepki göster(e)mez. Sanki o olay yokmuş ya da hiç meydana gelmemiş gibi davranır. Bu onun için bir çeşit kendini koruma davranışıdır. Bu da egemenin işine yarar, onun işini iyice kolaylaştırır. Zamanla toplum öyle bir hal alır ki hiçbir baskı, sindirme, zülüm karşısında korkusundan tepki göstermez, hareket etmez, susar, pısar kalır (ya da öyleymiş gibi görünür.) Bu durumda korkudan susmak bütün toplumu bir kanser gibi sarar, toplumu felç eder.
Sonuç olarak şöyle özetleyebiliriz; toplumda oluşan suskunluk sarmalı büyüyünce, o da sonunda kişilerde bir çeşit tercih çarpıtmasının oluşmasına yol açar, iş korkuyla hareket etmeye kadar gider, korkuyla hareket edip “bana değmeyen yılan bin yaşasın” anlayışı sonunda toplumu esir alır, böylece neticede bulaşıcı hale gelen korku toplumsal felç durumu oluşutur. Oysa asıl gerçek başlangıçta bu değildir; (bu dinamiğe dönmek için korkunun panzehiri olan cesur bir liderlik gerekir).
Einstein, “Dünya yaşamak için tehlikeli bir yerse kötüler yüzünden değil, kötülüğe ses çıkarmayanlar yüzündendir” der. Yukarıda korkunun yarattığı suskunluk sarmalının bir kanser gibi toplumu nasıl sarıp çürüteceğini ortaya koymaya çalıştık. Sadece bu da değil; bu durumu yaratanlar, işi burada bırakmaz, bu olguyu sürekli hale getirmek isterler, bunun için de bir şok gerekir.
Şok
Egemen çoğu zaman bu durumu kalıcılaştırmak ister. Bütün bu durumu ancak “bir şok” kalıcılaştırabilir. Şok politikası, gerçekten şok edici bir olayın yarattığı şaşkınlık, korku ve çaresizlik duygusunu fırsat bilerek, bunun etkisini canlı tutacak hamleleri art arda devreye sokmaya, sersemleme halini sürekli kılmaya dayanır. Bu sayede, gücü elinde bulunduranın arzuladığı değişimler dirençle karşılaşmadan gerçekleştirilir. Feto darbe girişimi buna örnek olarak verilebilir. Bu hain darbe kalkışması toplumda bir şok yarattı, ama bu şok iktidar tarafından sürekli kullanılarak kalıcılaştırıldı. Sosyog F Naomi Klein, bu olguyu “Şok Kuramı” ile açıklıyor. Bazen şok edici bir şey yoksa algı organizasyonu ile medya kullanılarak böyle bir şey varmış gibi yaratılır.
Olağanüstü Durum
Şok politikası, siyasal ve hukuki alanda uygulandığında genellikle olağanüstü görünüm altında sürdürülür. Bunun temel niteliklerinden biri, yasama, yürütme ve yargı güçleri arasındaki ayrımın başlangıçta geçici olarak kaldırılması ama bunu kalıcı kılacak yönetim uygulamalarının hayata geçirilmesidir. Uygulandıktan sonra da yasama yargı ve yürütme aynı elde toplanır. Bugün ülkenin katı merkeziyetçi bir sistemle yönetiliyor olması buna örnektir.
Hukuk düzeninde kurmaca bir boşluk yaratılıp zorunluluk hali gerekçe gösterilerek bütün güçlerin yürütme erkinde toplanması sağlandı. Yaşanan şok etkisi canlı tutularak, bu yeni düzenin kurulmasını sağlayacak “tertemiz”, boş ve dirençsiz bir sayfa açılması politikasına dönüştürüldü.
Burada artık korku ve endişe ilkelerin önüne ve yerine geçmiştir. Yaşatılan örneklerle bu iyice pekiştirilir. “Bana değmeyen yılan bin yaşasın” anlayışı egemen hale gelmiştir. Susmak ya da tercih çarpıtmak hükmünü sürdürür, “sakın ha ya bir duyan olursa ya beni onlardan sanırlarsa” şeklinde büyüyen korku topluma kangrenli bir hücre gibi yayılarak bütün uzuvlarını/organlarını/kurumlarını sarar. İnsanlar korkar. Herkes bu durumda ancak korku temelinde eşittir. Bu da toplumu iyice felç eder, çürütür.
Sürü Tolumu
Böylece kimse ses çıkaramaz, itiraz edemez hale gelir, hâkim görüş egemenliğini sürdürür. Sonunda toplum sürü haline gelir ama yaşanacak kötü akıbetten kurtulamaz Nazi Almanya’sındaki Papaz Martin Niemöller başına gelen hikayedeki gibi. Hitler, İkinci Dünya Savaşı'nda milyonlarca Yahudi'yi ölüm kamplarına göndermeden önce provasını, iktidara
geldiği 1933 yılında komünistler, sosyal demokratlar, sendika başkanları, eşcinseller, Yahova Şahitleri üyeleri ve adi suçlular üzerinde yaptı.
Papaz Niemöller başına gelenleri şöyle anlatır: “Naziler önce gelip komünistleri götürdüler sesimi çıkarmadım, evet, ben bir komünist değildim. Sosyal demokratları hapsettiklerinde gene sesimi çıkarmadım, çünkü ben bir sosyal demokrat da değildim. Sendikacıları almaya geldiklerinde sustum, nasıl olsa ben bir sendikacı da değildim. Benim için geldiklerinde ise, etrafımda buna karşı çıkabilecek kimseler kalmamıştı…”
Çıkış Yolu
O halde bu gayrı insani cendereden nasıl çıkılır? Soru budur. Cevapsa haksızlığa boyun eğmeme bilinci ve cesaretle itiraz etmekten geçer. Haksızlık karşısında susarak dilsiz bir şeytana dönüşmemek için itiraz etmenin yüceliğini insanlara göstermek gerekir. Kim gösterecek elbette halkın öncülüğüne soyunanlar… Bunun için güven veren, samimi ve cesaretli bir liderliğe her zamankinden daha çok ihtiyaç vardır. Bu liderlik korku ile zehirlenmiş iklimi cesaretin oksijeni ile dağıtarak topluma nefes aldırmaya çalışmalıdır. İşte o zaman değişim başlar.
Nitekim herkesin bir düzenden memnun olmama hakkı vardır. Ama bu (memnun olmama) tek başına yetmez. Bu hak aynı zamanda kötü düzeni değiştirme görevini yükler insana. Çünkü felçli toplum birilerinin işine geldiği için sürdürülmek istenir. Buna “dur” demek sadece siyasi bir talep değil, aynı zamanda insani ve vicdani bir taleptir.
Sonuç
Sonuçta geldiğin noktada ya doğrudan yana itiraz edeceksin ya boyun eğeceksin. Boyun eğersen, özgürlük, eşitlik ve adaletten uzaklaşırsın; kendine ve insanlığına yabancılaşırsın. Bu da demek ki bu duruma layıksın. 2500 yıl önce, Platon boşuna, “Her toplum laik olduğu şekliyle yönetilir” dememişti. Biz içinde bulunduğumuz düzene layık görmüyorsak itiraz hakkımızı kullanmalı, karşı çıkmalıyız.
Bizim layık olduğumuz düzen, özgür bireyin, sorumluluklarını yerine getiren toplumun ve demokratik bir devlettin olduğu düzendir. Unutma; dünya yaşamak için tehlikeli bir yerse kötüler yüzünden değil, kötülüğe ses çıkarmayanlar yüzündendir.
Prof. Dr. Ahmet Özer